Een pleidooi voor kunstenaarsateliers

Als beleidsadviseur kunsten op het kabinet van Ans Persoons en voorheen Pascal Smet, heb ik deze legislatuur stevig gewerkt aan het creëren van meer atelierruimte.  Onze stad is een laboratorium voor kunsten en cultuur, vol met artiesten die creatief en vernieuwend werk maken. Op onze Brusselse kunstensector zijn ze jaloers in binnen- en buitenland. Maar kunstenaars hebben niet alleen een plek nodig om hun werk te tonen, ze hebben ook nood aan een betaalbaar en kwalitatief atelier om hun werk te maken. 

De fysieke plaats die kunstenaars opeisen in onze stad is niet nieuw. In Brussel bestaat er een historische traditie van kunstenaarsateliers, vaak gelinkt aan kunstscholen en kunstcollectieven. Maar de aantrekkelijkheid van Brussel voor kunstenaars is het laatste decennium alleen maar toegenomen. De aantrekking van de vele gereputeerde kunstscholen en podia met een bijzondere internationale aantrekkingskracht, zoals P.A.R.TS., Wiels, de ARTbrusselsbeurs en KFDA hebben daar zeker mee te maken. Brussel treedt meer en meer als bestemming en werkplaats prominent naar voren. 

Kunstenaars maken een stad levendig en creatief, en dus aantrekkelijk. De stad ontwikkelt maar dan is er een kantelpunt. Voor kunstenaars die mee aan de basis stonden van het opbloeien van de wijk of buurt, wordt de huurprijs te duur.  Vandaag zien we meer dan ooit dat de woon- en werkruimte voor kunstenaars onder druk komt te staan door de recente stadsontwikkeling met de aanleg van nieuwe woonwijken op voorheen eerder industriële sites of in achterstandswijken en stijgende woon- en huurprijzen. Mogelijke atelierpanden zijn niet langer betaalbaar voor kunstenaars of verdwijnen gewoon.  

Er zijn steeds meer tijdelijke projecten die ertoe leiden dat een grote groep kunstenaars hun plek in de stad telkens opnieuw verliezen en nomadisch door de stad trekken. Dat maakt hen vatbaar voor instrumentalisering en zorgt dat ze vaker bezig zijn met het hoofd boven water houden dan met hun kunstenaarspraktijk. Betaalbare ruimte wordt bovendien schaarser, de periodes van tijdelijk gebruik in het kader van leegstand steeds korter. Onder invloed van speculatie en stijgende vastgoedprijzen verplaatst de beschikbare ruimte zich steeds meer buiten het stadscentrum.

Een atelier is geen overbodige luxe

In juni 2020 gaven we een opdracht aan het kunstenaarscollectief Level Five om de ateliernoden van kunstenaars in Brussel in kaart te brengen. Het onderzoeksrapport “Atelierbeleid op maat van Brussel” brengt de context, noden en kansen van en voor werkplekken voor kunstenaars in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in beeld.

Daaruit bleek dat meer dan de helft van de kunstenaars geen eigen werkplek heeft en van thuis uit werkt. Drie kwart van deze kunstenaars heeft daarvoor geen aparte ruimte ter beschikking in huis en moet dus noodgedwongen in de woonkamer aan de slag. De meerderheid geeft aan dat dit niet bevorderend is voor hun praktijk. Een atelier is dus onmisbaar voor kunstenaars. De meest aangegeven reden voor thuiswerk is omdat kunstenaars geen geschikte ruimte vinden of omdat ze daarvoor niet de financiële middelen hebben.

Uit de resultaten van het onderzoek bleek ook dat de helft van de professionele kunstenaars niet kunnen rondkomen van hun praktijk alleen, maar dat het merendeel wel meer dan 30 uur per week aan hun praktijk besteedt. Multiple job holding maakt daarom deel uit van het leven van vele kunstenaars. Kunstenaars met een atelier geven zeker de helft van hun inkomen uit aan woon- en werkruimte. Onze kunstenaars zijn dus een kwetsbare groep gebleken, dat toonde deze bevraging nogmaals aan.

Een Brussels Plan Atelier

Naar aanleiding van dit onderzoek hebben we een Plan Atelier gelanceerd en werden meer dan een miljoen aan middelen geïnvesteerd in het creëren van atelierruimtes. Op enkele jaren tijd creëerden we zo meer dan 250 atelierplekken, sommige tijdelijk en andere permanent. Zo werd een voormalig rusthuis in Ganshoren omgetoverd tot een atelierhuis met meer dan 60 plekken voor kunstenaars. De typologie van zo’n gebouw leent zich zeer goed voor atelierruimtes omdat het gaat het kleine kamers met telkens een aparte lavabo en enkele gemeenschappelijke ruimtes per verdieping. Je vindt er dan ook bijzonder veel beeldend kunstenaars. Maar ook in een voormalig klooster in Jette werden deze legislatuur zo’n 35 ruimtes gecreëerd. 

Ook in het eigen patrimonium merkten we dat de gemeenschapscentra tijdens de zomer vaak leeg stonden en onderbenut werden. Zo stellen we nu elke zomer 7000 m2 ter beschikking aan meer dan 75 kunstenaars of collectieven via zomerresidenties. Nieuw dit jaar is bijvoorbeeld ook de aanwezigheid van Kinderboerderij Het Neerhof, daar zullen deze zomer enkele kunstenaars tussen het groen en de dieren inspiratie kunnen opdoen.

Als kleine Nederlandstalige overheid nam de Vlaamse Gemeenschapscommissie in Brussel haar rol op als aanjager van het atelierbeleid door een taskforce Plan Atelier op te richten waaraan verschillende overheden deelnamen. Een goede en transversale samenwerking is nodig als we naar een duurzaam en gedragen atelierbeleid op lange termijn willen voor deze stad. 

Ik heb nog zoveel dromen op het vlak van atelierbeleid. Vanuit mijn appartement kijk ik uit op de gevangenissen van Sint-Gillis en Vorst. Dat zijn vandaag twee afgesloten ‘wijken’ van meer dan 10 voetbalvelden groot in het midden van onze stad. De gevangenis van Vorst staat vandaag al leeg en ook die van Sint-Gillis komt binnenkort leeg te staan. Het is de droom van Vooruit.brussels om er een heel nieuw open stadsdeel van te maken, met ruimte voor ontmoeting en ontspanning. Naast sociale en betaalbare woningen zien we hier ook de ideale plek voor kunstenaarsateliers. Maar ook het Amerikaans Theater biedt mogelijkheden. Dit dossier kwam recent in een stroomversnelling, met aankoop door de Stad Brussel en een erfpacht aan de Vlaamse Gemeenschap. Waarom zou er geen muziekfabriek kunnen komen met rondom specifieke repetitieruimtes voor muzikanten?

Eén grootstedelijk cultuurbeleid

In steden zoals Berlijn en Amsterdam beheert de overheid een deel van de ruimtes die als atelierruimtes worden gebruikt. Brussel moet dat ook doen. Niet alleen bij langdurige leegstand, maar ook bij nieuwbouw moeten we nadenken over verplichte atelierruimtes. Het werk is nog lang niet klaar. Als we volgende legislatuur opnieuw aan zet zijn, willen we verder op het ingeslagen pad. We vragen aan het Brussels expertisecentrum perspective.brussels om een onderzoek uit te voeren naar vraag en aanbod van ruimtes, benodigde oppervlaktes en beschikbare budgetten en zorgen dat de bestaande platforms spots.brussels en temporary.brussels gerichter worden ingezet bij het zoeken en in kaart brengen van  atelierruimtes. 

In Brussel zijn er bijna 50 politiek verantwoordelijken voor cultuur. Door de wirwar van kanalen en bevoegde overheden zien veel kunstenaars het bos door bomen niet meer als ze op zoek zijn naar een atelier. Brussel kan beter en eenvoudiger. Vandaag is ons gewest te ingewikkeld georganiseerd. We moeten het roer omgooien. We streven naar één grootstedelijk cultuurbeleid met één duidelijk en meertalig aanspreekpunt voor kunstenaars. Want onze Brusselse artiesten overstijgen elke dag muren en drempels tussen gemeenschappen en talen. De overheden volgen daar vandaag nog niet in. Er zijn teveel verschillende visies, regels en procedures. We moeten toewerken naar een sterk Brussels cultuurbeleid, over taalgrenzen en gemeenschappen heen.

Kunstenaars zijn de motor voor een levendige en diverse kunstenscene. Kunstenaars creëren in hun ateliers, studio’s en repetitieruimtes artistiek werk dat de museumzalen, publieksbühnes en schouwburgen vult. Zij zorgen zo voor een levend aanbod aan kunst, cultuur en nachtleven. 

Als we willen dat Brussel haar aantrekkingskracht als kunststad niet verliest, mogen we niet enkel inzetten op presentatie, maar ook op werkruimte voor de makers in deze stad. Dat is essentieel om ervoor te zorgen dat ons rijk Brussels kunstenlandschap blijft floreren.